Անմիջապես Շուշիի հին ամրոցի պատերի մոտ սկսվում է հնավայրը, որը թվագրվում է մեր թվարկությունից առաջ 7-րդ հազարամյակով: Ինչպես և միշտ, հողագործական աշխատանքների ժամանակ այն հայտնաբերել են գյուղացիները: Անշուշտ, հայտնաբերվածը խեցեղեն բեկորներ էին, բայց դա բավական էր հնավայրի գրեթե ստույգ թվագրությունը պարզելու համար:

Հաղթանակի օր… Ստեփանակերտում այս բառերն այլ կերպ են հնչում, քանի որ մայիսի 9-ն այստեղ ոչ թե պատմություն է, այլ ներկա: 23 տարի առաջ հայկական զորքերը ազատագրեցին Ղարաբաղի հինավուրց մայրաքաղաքը: Շուշիի ազատագրմամբ հասկացանք՝ սա մեր հողն է և ոչինչ ու ոչ ոք մեզ չի ստիպի հանուն ինչ-ինչ «շահերի» հրաժարվել Հաղթանակից:

Մայիսի 12-ին լրանում է ԼՂՀ պաշտպանության բանակի ու Ադրբեջանի ԶՈւ շփման գծում հրադադարի ռեժիմի հաստատման 20 տարին: Բիշքեկի արձանագրությունը ստորագրվել է 1994 թվականի մայիսի 5-ին, սակայն ուժի մեջ է մտել մայիսի 12-ին: Արձանագրությունը ստորագրել են բոլոր շահագրգիռ կողմերը, այն է՝ Հայաստանը, ԼՂՀ-ն, Ադրբեջանը, ՌԴ-ն ու Ղրղզստանը: Հիշեցնենք, որ հենց Ադրբեջանի իշխանություններն էին դիմել հրադադարի խնդրանքով ոչ միայն միջնորդներին, այլ նաև ԼՂՀ ղեկավարությանը: Իսկ այսօր պաշտոնական Բաքուն հայտարարում է, թե Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչների մասնակցությունը բանակցություներին անթույլատրելի է: 1993-1994 թթ. ձմեռային ռազմարշավի ջախջախիչ պարտությունից հետո Հեյդար Ալիևն ինքն էր դիմել ԼՂՀ իշխանություններին՝ հանդիպում խնդրելով և հուսալով, որ ղարաբաղյան կողմը հանդուրժող կգտնվի:

Գետաշեն, Մարտունաշեն ու Սուլուկ (Ազատ) գյուղերը Կիրովաբադի (Գանձակ) հարևանությամբ գտնվող ամենահայկական գյուղերն էին, եթե կարելի է այդպես ասել: Գետաշենն ամենամեծն էր ու մոտ 4 հազար բնակիչ ուներ, մյուս երկու գյուղերն ավելի փոքր էին: Դրանք վառ, ինքնատիպ գյուղեր էին իրենց փոքր եկեղեցիներով, ծերունիներով, որոնք հավաքվում էին գյուղամեջում… 1828-ին գյուղն ընդգրկվեց Ռուսաստանի կազմում: 1860-ին այստեղ հայտնվեց առաջին դպրոցը: Գետաշենի կենտրոնում էր Սբ Աստվածածին եկեղեցին, 4-հարկանի Մնացականյան մելիքների պալատը, ևս մեկ եկեղեցի, որը կառուցվել էր 1749-ին, մատուռը, որտեղ պահվում էր 1211 թվականի Ավետարանը: Գյուղից դեպի հարավ Եղնասարի վանքն էր: Գետաշենը Խորհրդային Միության երկու հերոս է տվել՝ Ղազարոս Ավագյանին ու Էդուարդ Այանյանին:

Քրդական խնդիրը Թուրքիայում ավելի սուր է դրված, քան հայկականը մի քանի պատճառներով: Առաջին հերթին, ժողովրդագրական: Այժմ Թուրքիայում շուրջ 20 միլիոն քուրդ կա, որոնց մեծ մասը բնակվում է արևելյան գավառներում, այսինքն Արևմտյան Հայաստանի տարածքում: Հայերի թիվը Թուրքիայում ամենալավատեսական գնահատականներով մոտ 100 հազար է, և նույնքան են Ցեղասպանության տարիներին մահմեդականացված հայերի ժառանգները: Հիշեցնենք, որ զինված հակամարտությունը Թուրքիայի կառավարության ու Թուրքիայի կազմում քրդական ինքնավարության ստեղծման համար պայքարող Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության մարտիկների միջև շարունակվում է 1984 թվականից մինչ օրս:

Ութ ամիսների ընթացքում Անատոլիայի բնակչության մոտ մեկ երրորդի բնաջնջումը, որն Օսմանյան կայսրությունը ճանաչել է 1919 թվականին, շատ ավելի է գերազանցում նացիզմի դրսևորումները, չնայած առավել զարգացած տեխնոլոգիաներին, որ կիրառվում էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին: «Թուրքիան ընդհանուր առմամբ չի հաջողում այն ամենում, ինչ կազմակերպվածություն ու տաղանդ է պահանջում, սակայն այս դեպքում, երբ ջարդի, թալանի ու կոտորածի հարց առաջացավ, նա ի ցույց դրեց լավ կազմակերպված ու արագ գործողություններ: Միայն թուրքը կարող է այսքան սեղմ ժամկետում հարյուր հազարավոր մարդկանց այն աշխարհ ուղարկել», - 1915 թվականին Պետքարտուղարությանն ուղղված զեկույցում գրել է Սամսունում ԱՄՆ հյուպատոսության գործակալ Վ. Փիթերը:

1992 թվականի ապրիլի 10-ին ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Մարաղա և Մարգուշավան գյուղերի հայ բնակչությունը դաժան սպանդի ենթարկվեց ադրբեջանական կանոնավոր բանակի կողմից, թեև բարբարոսների ամբոխը դժվար է բանակ անվանել: 2013 թվականին գրող Բակուր Կարապետյանը գրեց «Մարգուշավան-Մարաղա» գիրքը, որն անհնար է առանց սարսուռի կարդալ:

Հայերը Քեսաբում վաղուց են ապրում, Սիրիայի այդ գավառը համարվում է «հայկական»: 1915 թ. Ցեղասպանությունից հետո այստեղ ապաստան գտան թուրքական յաթաղանից մազապուրծ եղած մարդիկ: Թվում էր, թե կյանքը հունի մեջ է մտել, թեև, իրոք այդպես էր վերջին 100 տարում: Բայց հայերը Քեսաբում ավելի վաղ են հաստատվել: Վաղ անցյալում այդ տարածքը մտնում էր Կիլիկյան թագավորության կազմի մեջ, այնպես որ, չնայած պատմության ողբերգական շրջադարձներին, հայերն այստեղ իրենց հողում են ապրում: 2006 թվականի տվյալներով Քեսաբում 2500-3000 հայ է բնակվում: Քեսաբում առաջին կոտորածը 1909 թվականին էր, երբ հայ բնակչության մեծ մասը կոտորվեց։ 1915 թվականին հայ բնակչության քանակը 8000-ից մի փոքր ավելի էր, Ցեղասպանությունից հետո այն կրճատվեց ևս 5 հազարով: Մնացած երիտասարդները՝ 70 հոգի, համալրեցին ֆրանսիական բանակի Հայկական լեգիոնը և մարտնչում էին Թուրքիայի դեմ: 1920 թվականին հայերի քանակը Քեսաբում 2363 էր, իսկ 1923-ին՝ 3 500 մարդ:

Ադրբեջանական Սումգայիթ քաղաքում 1988-ի փետրվարի 26-ի երկրորդ կեսից մինչև փետրվարի 29-ը հայկական ջարդերը նորագույն խորհրդային պատմության մեջ ազգային հողի վրա բռնության առաջին զանգվածային պայթյունն էր: Դրանք տևեցին երեք օր և ուղեկցվեցին զանգվածային բռնությամբ, թալանով ու սպանություններով, ինչն էլ Ադրբեջանից դեպի Հայաստան ու Լեռնային Ղարաբաղ փախստականների առաջին հոսքի պատճառ դարձավ: Ջարդերի հանգամանքների պատշաճ հետաքննություն չանցկացվեց, մեղավորները չհայտնաբերվեցին ու չպատժվեցին, ինչն էլ ավելի սրեց Ադրբեջանի ու Ղարաբաղի հայ բնակչության դեմ բռնության ալիքը:

10 տարի է անցել Բուդապեշտում հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանի անմարդկային ու վայրագ սպանությունից: Նրան քնած ժամանակ կացնահարեց ադրբեջանցի սպա, ավագ լեյտենանտ Ռամիլ Սաֆարովը: 2006-ի ապրիլի 13-ին Բուդապեշտի քաղաքային դատարանը դատապարտեց մարդասպանին ցմահ ազատազրկման 30 տարվա ընթացքում առանց համաներման իրավունքի: