5  01.02.15 - Թուրքական ծագմամբ գերմանացի ռեժիսոր Ֆատիհ Ակին
Ցանկանալ բավարարել միանգամից բոլորին սխալ է, բայց ես փորձել եմ

Ֆաթիհ Աքին.

Ցանկանալ բավարարել միանգամից բոլորին սխալ է, բայց ես փորձել եմ

PanARMENIAN.Net - Ծագումով թուրք գերմանացի ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքինի «Սպի» (The Cut) ֆիլմը պատմում է Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած հայազգի Նազարեթ Մանուկյանի մասին: Ցեղասպանությունից տարիներ անց նա պատահաբար իմանում է, որ իր զույգ դստրերը, հնարավոր է, նույնպես փրկվել են, և սկսում որոնել նրանց՝ հասնելով մինչև Հյուսիսային Դակոտա: Փետրվարի վերջին «Սպի»-ն մեծ էկրան բարձրացավ նաև Երևանում:

PanARMENIAN.Net ը զրուցել է ռեժիսոր Աքինի հետ, որի ծնողները Գերմանիա են տեղափոխվել դեռ 60-ականներին, ու չնայած նա Թուրքիայում չի ծնվել, բայց ամառային արձակուրդները պարբերաբար այնտեղ է անցկացրել: Նա պատմել է ֆիլմի, Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ իր դիրքորոշման մասին ու ոչ միայն:

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում առաջին անգամ եղա 5 տարի առաջ, երբ առաջին անգամ այցելեցի Հայաստան: Մեծ ցավ զգացի ու պատասխանատվության ահռելի բեռ… Վիշտն ասես կախված էր օդում: Թանգարանում անհնար է մտածել ինչ-որ այլ բանի մասին՝ առանձնանում ես Ցեղասպանության մասին մտքերիդ հետ: Միակ բանը, որի մասին այնտեղ կարողանում ես մտածել, դա Ցեղասպանությունն է, ուրիշ ոչինչ։

Կարծես ավարտական դասարանում էի՝ 15 կամ 16 տարեկանում, երբ առաջին անգամ լսեցի Հայոց ցեղասպանության մասին: Երբ իմացա թուրքերի իրագործած Ցեղասպանության մասին, չէի կարողանում հավատալ։ Սկսեցի կարդալ, ուսումնասիրել, ուզում էի ավելին իմանալ: Մի քանի գիրք կարդացի, այդ թվում՝ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը». այդ ժամանակ, կարծես, արդեն 19 տարեկան էի: Այդ գիրքն ու այն, թե ինչպես էին թուրքերը հերքում Ցեղասպանությունը, համոզեցին ինձ, որ նրանց ստում են: Ու տարբեր գրքեր կարդալուց հետո հասկացա, որ ցեղասպանություն եղել է, մենք դա արել ենք, բայց չենք ուզում խոսել այդ մասին:

Հստակ կարծիք ունեմ այն մասին, թե ինչ պետք է անի Թուրքիան, եթե ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Համոզված եմ, որ «ցեղասպանություն» բառը միայն բառ է, ինչպես «հաց» կամ «ծառ» բառերը, ինչպես նաև, որ քաղաքական գործիչներն այն հաճախակի որոշ աշխարհաքաղաքական հարցերի ֆոնին սխալ են օգտագործում: Կարելի է ասել ցեղասպանություն, բայց չհասկանալ, չիմանալ, թե ինչ է թաքնված այդ բառի տակ: Երբ ասում ես «ցեղասպանություն», պետք է իսկապես հասկանաս, թե ինչ է այն նշանակում, թե ինչ է կատարվել, կարեկցես, ցավակցես այդ կորստին: Ես քաղաքականության հետ ոչ մի կապ չունեմ։ Բայց այս հարցում ես իմ քաղաքականությունն ունեմ: Ինձ համար առավել կարևոր է, որ Թուրքիայի փողոցներում տաքսու վարորդները, մատուցողը, ուսանողը, կամ սովորական քաղաքացին իմանա Ցեղասպանության մասին, ու չեմ մտածում այն մասին, թե արդյոք քաղաքական գործիչներն ընդունում են այն, թե՝ ոչ։

Հայերեն գիտեմ երկրի անունը՝ Armenia, «Հայաստան»։ Ու գիտեմ հայերեն այն բառերը, որոնք նաև թուրքերենում են գործածվում։

Թուրքական ծագումով գերմանացի ռեժիսորը նկարահանել է ֆիլմ Ցեղասպանության մասին։ Չգիտեմ` որքանով ճիշտ բնորոշում է, երբեք այդ մասին չեմ մտածել։ Ռեժիսոր, որը ցեղասպանություն գործած մշակույթի ներկայացուցիչն է, Ցեղասպանության զոհի մասին ֆիլմ է նկարահանել։ Գուցե, սա ավելի ճիշտ բնորոշում է, չնայած ինքս այդպես չէի դասակարգի։

Ատոմ Էգոյանի «Արարատ»-ը ոգեշնչման մեծ աղբյուր էր: Այդ ֆիլմն արտահայտում է հարցին Ատոմի անձնական վերաբերմունքը, որը շատ հետաքրքիր էր: Շատ եմ հավանում նաև Էլիա Կազանի «Ամերիկա, Ամերիկա»-ն, չնայած այն Հայոց ցեղասպանության մասին չէ: Իմ «Սպի»-ն էլ Ցեղասպանության մասին չէ, այն առնչվում է 1915-ի դեպքերին, բայց չի պատմում դրանց մասին: Իմիջիայլոց, «Ամերիկա, Ամերիկա»-ն, կարելի է ասել, շատ ասպեկտներում ֆիլմիս «կնքահայրն» էր: Այնտեղ էլ, օրինակ, գլխավոր հերոսն ապրում էր Օսմանյան կայսրությունում, այնուհետև որոշ դժվարությունների միջով անցնելուց հետո տեղափոխվում Ամերիկա, որն էլ իր համար նոր տուն է դառնում…

Սխալ է ցանկանալ բավարարել հանդիսատեսի միայն ինչ-որ կոնկրետ խմբի, որովհետև դա քեզ քաղաքական ռեժիսոր է դարձնում։ Սխալ է նաև ցանկանալ բավարարել երկու խմբի, քանի որ դա անհնար է։ Ցանկանալ բավարարել միանգամից բոլորին ևս սխալ է, բայց դա հենց այն է, ինչ ես փորձել եմ անել։ Կարծում եմ, ճիշտ ուղին է փորձել անել այնպես, որ այդ ամենն աշխատի քեզ համար։ Ուզում էի ստեղծել մի բան, որտեղ թե հայերը, թե թուրքերը կկարողանային գտնել իրենց։ Ուզում էի ցույց տալ Օսմանյան կայսրությունում կատարված բռնությունը, բայց արեցի դա ոչ այդքան «ցուցադրական» կերպով։ Ուզում էի ցույց տալ Օսմանյան կայսրությունում կատարվող հրեշությունը, բայց չէի ուզում այդ ամենը ցուցադրական դարձնել:

Միշտ պետք է էմոցիոնալ կապի մեջ լինեմ դերասանի հետ, Թահար Ռահիմը բացառություն չէր։ Նրան տեսա մեկ այլ ֆիլմում՝ հիասքանչ էր խաղում։ Թահարն արտաքնապես նման է հայի: Նա նաև հայտնի է Ֆրանսիայում, որտեղի շուկան ինձ համար միշտ էլ կարևոր է եղել։ Այդպես էլ որոշեցի հրավիրել նրան նկարահանվելու ֆիլմում ու, իսկապես, վայելում էի նրա ներկայությունը: Շատ եմ հավանում նրա կատարումը:

Գերմանիայում թուրքական համայնքն այնքան խնդիրներ ունի․․․ օրինակ, ինտեգրման հարցերը, կրոնական խնդիրները, լեզվական խոչընդոտները և այլ։ Բայց այն ամենը, ինչով այդ մարդիկ զբաղված են, 1915-ի դեպքերը հերքելն է. մեկ-մեկ մտածում եմ՝ ինչի՞ վրա են վատնում ժամանակը. դա նրանց գործը չէ, բայց թուրքական կառավարությունը պահանջում է։ Ես ինձ նրանց հետ ոչ մի կերպ չեմ ասոցացնում:

Երբ վերջերս Թուրքիայում էի, շատերը հարցնում էին, թե ինչու եմ ֆիլմումս միակողմանի ցույց տվել 1915-ի դեպքերը: Ես էլ պատասխանում էի, որ չկա երկու կողմ: Սա Բարսելոնայի ու Ռեալ Մադրիդի միջև խաղ չէ, որի շուրջ կարող է երկու տարբեր տեսակետ լինել: Ճշմարտությունը միայն մեկն է, ու ես հավատում եմ, որ 1915-ին ու դրան հաջորդած տարիներին ցեղասպանություն է եղել: Բայց դա իմ անձնական տեսակետն է, այն, ինչին ես հավատում եմ:

Հասարակությունում, իհարկե, որոշ փոփոխություններ եղան: Վերջերս հայ քաղաքական մի գործիչ մոտեցավ ինձ ու ասաց, որ հիմա նա կարող է ներել որոշ մարդկան։ Կամ երիտասարդները, որոնք Թուրքիայում դիտել էին ֆիլմը, ապշած էին, քանի որ նախկինում երբեք չէին լսել Օսմանյան կայսրությունում կատարվածի մասին։ Այնպես որ ֆիլմը փոխեց որոշ մարդկանց համար իրականությունը։ Ու գուցե հենց սա է որոշ փոփոխություններ անելու ճիշտ ճանապարհը։ Ոչ ոք չի կարող փոխել աշխարհն ամբողջությամբ, բայց ես կարող եմ փոխել իմ աշխարհը։ Այնպես որ, փոփոխվեց ոչ ամբողջ հասարակությունը, բայց որոշ մարդկանց մտածելակերպը։ Դա էլ է կարևոր։

Շարունակում եմ կարծել, որ Թուրքիան պատրաստ էր Ցեղասպանության մասին ֆիլմի դիտմանը: «Սպի»-ն ցուցադրվեց թուրքական կինոթատրոններում, մուտքը բաց էր բոլորի համար, որևէ սահմանափակում դրված չէր: Այսինքն, եթե ինչ-որ մեկն ուզում էր դիտել ֆիլմը, ապա կարող էր գնալ և անել դա, կամ եթե որևէ կինոթատրոն ուզում էր ցուցադրեր այն, նույնպես կարող էր անել դա: Եթե ինչ-որ մեկն ուզեր ձեռք բերել «Սպի»-ի DVD տարբերակը, այն ևս հասանելի էր: Այսինքն, ֆիլմը դիտելու բոլոր հնարավորությունները կային: Բայց այլ հարց է, թե արդյոք դրա հանդեպ հետաքրքրություն կար… Որոշ մարդիկ հետաքրքրված էին, բայց նրանք փոքրամասնություն էին կազմում: Չնայած ինձ պես մարդիկ միշտ էլ փոքրամասնության մեջ են: Եթե մեծամասնություն լինեինք, այստեղ նստած չէի լինի: Ու բոլոր ասպարեզներում է այդպես՝ երաժշտության մեջ, գրականության, կինոարտադրության, նորաձևության… Ամեն ասպարեզում. դա փաստ է:

Դինքի մասին ֆիլմի դեպքում պատմությունն այլ էր։ Հրանտը հեղափոխական էր։ Ինձ ամենաշատը նրա դիրքորոշման մեջ դուր էր գալիս, որ նա ասում էր՝ այն, ինչ եղել է Թուրքիայի և Հայաստանի միջև, պետք է լուծեն հայերն ու թուրքերը։ Ոչ ֆրանսիական կառավարությունը, ոչ Գերմանիան կամ որևէ այլ կառավարություն չպետք է խառնվի։ Ու նրանք չպետք է օգտագործեն ցեղասպանությունը որպես պատժիչ գործիք։ Օրինակ, Թուրքիա-Իսրայել հարաբերությունները հիմա այդքան էլ լավ վիճակում չեն, ու Իսրայելը սկսել է խոսել Ցեղասպանության ճանաչման մասին։ Ստացվում է, որ նրանք օգտագործում են մի ամբողջ ժողովրդի վիշտը քաղաքական նպատակով։ Ժամանակին ես չնկարահանեցի Դինքի մասին ֆիլմը, որովհետև կարծում էի, որ Թուրքիան դեռ պատրաստ չէ դրան։ Բայց փոխարենը նկարահանեցի «Սպի»-ն, որը ոչ միայն հայ-թուրքական հարցի մասին է, այլ ավելի գլոբալ է։

Մանե Եփրեմյան / PanARMENIAN.Net, Վահան Ստեփանյան / PAN Photo
Հայոց ցեղասպանություն

Հայոց ցեղասպանությունը, որն իրագործվել է Օսմանյան կայսրությունում 1915-1923թթ., XX դարի առաջին ցեղասպանությունն էր, որի նախաձեռնողները երիտթուրքերն էին: Ցեղասպանության ժամանակ ոչնչացվեց վեց հայկական վիլայեթների բնակչությունը` մոտ 1,5 մլն հայ: Եվս կես միլիոնը սփռվեց աշխարհով մեկ` սկիզբ դնելով հայկական Սփյուռքին:

Դեռևս Ցեղասպանության իրագործման տարիներին` 1915-23թթ. տերությունները ընդունեցին հայերի կոտորածը դատապարտող բանաձևեր: ԱՄՆ-ն երեք անգամ (1916, 1919, 1920) նմանատիպ բանաձևեր է ընդունել, սակայն դա չկասեցրեց Օսմանյան կայսրության գործողությունները: 1915թ. Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Ռուսաստանը հանդես եկան համատեղ հռչակագրով` դատապարտելով հայերի բնաջնջումը:

Աշխարհի շատ երկրներ և ազդեցիկ միջազգային կազմակերպություններ ճանաչել և դատապարտել են Հայոց ցեղասպանությունը: Պաշտոնապես առաջինը Հայոց ցեղասպանությունն ընդունել և դատապարտել է Ուրուգվայը 1965թ-ին: Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են նաև Եվրոպայի Խորհուրդը, Եվրախորհրդարանը, ՄԱԿ-ի խտրականության կասեցման և փոքրամասնությունների պաշտպանության կանխարգելման ենթահանձնաժողովը, ՄԱԿ-ի ռազմական հանցագործությունների գծով հանձնաժողովը, Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը: Հայերի ոչնչացումը պաշտոնապես ցեղասպանություն են ճանաչել Ֆրանսիան, Ավստրիան, Իտալիան, Գերմանիան, Բելգիան, Լյուքսեմբուրգը, Շվեդիան, Նիդերլանդները, Շվեյցարիան, Ռուսաստանը, Լեհաստանը, Լիտվան, Հունաստանը, Սլովակիան, Կիպրոսի Հանրապետությունը, Լիբանանը, Ուրուգվայը, Արգենտինան, Վենեսուելան, Չիլին, Բոլիվիան, Կանադան, Վատիկանը, Բրազիլիան, Լյուքսեմբուրգը, Գերմանիան, Պարագվայը, Սիրիան և ԱՄՆ-ի 45 նահանգ:

Բելգիայում և Շվեդիայում Հայոց ցեղասպանության ժխտման համար քրեական պատասխանատվություն է սահմանված (45 հազար եվրո տուգանքից մինչև 1 տարվա ազատազրկում): 2006թ. հոկտեմբերի 12-ին Ֆրանսիայի խորհրդարանն օրինագիծ ընդունեց, որի համաձայն Հայոց ցեղասպանության ժխտումը կքրեականացվի, ինչպես Հոլոքոսթը:

Ժամանակակից Թուրքիան ժխտում է Հայոց ցեղասպանության պատմական փաստը և վարում է այդ փաստի ժխտման ներքին և արտաքին քաղաքականություն: Թուրքական պետության գործողությունները ներկայացվում են որպես «բռնագաղթ»` հայերի անվտանգությունն ապահովելու նպատակով: Հայոց ցեղասպանության ճանաչման անհրաժեշտության մասին խոսում են միայն առանձին թուրք մտավորականներ, որոնց թվում են պատմաբան Թաներ Աքչամն ու Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Օրհան Փամուկը:

---