Դեպի պատերազմ. Բոլորի պես ես էլ մեկնեցի

Ռազմաճակատ մեկնել եմ 19 տարեկանում: Ուսումնարանում էի սովորել, ուզում էի շարունակել, մասնագիտանալ, բայց սկսվեց պատերազմը: Շատ մանրամասներ չեմ հիշում այդ օրվանից, բոլորի պես ես էլ մեկնեցի, մեր դիվիզիայում իմ ընկերներից էլ կային, հետո շատ ուրիշ տղաների հետ մտերմացա: Շատերի հետ մինչև վերջին տարիները կապ ունեի, նամակներ էինք գրում, վրացի ընկերներ ունեի, ուկրաինացի շատ լավ տղաներ կային:

Ռազմաճակատում. Զարմանալի էր, թե մենք ոնց հաղթեցինք, մինչև հիմա զարմանում եմ

Շատ բան չեմ հիշում: Մարդ կա՝ գլուխ է գովում: Ես չեմ սիրում գլուխ գովել, քանի տարի է անցել, տանն էլ չեմ պատմել, շատ բան տան անդամներն էլ չգիտեն, չեմ ասել: Հիմա որ տեսնում եմ ինչեր կան: Կռիվ էինք գնում, զենք չունեինք: Հիմիկվա զենքը, որ ունենայինք մի շաբաթում գերմանացու հերը կանիծեինք, բայց զենք չունեինք: Չկար: Հրացանն էնքան երկար էր, կարճահասակ տղերք ունեինք, ուսին էին գցում, գետնին էր կպչում ու կրակում էր ընդամենը մի անգամ, իսկ գերմանացին ավտոմատից էր կրակում: Զամանալի էր, թե մենք ոնց հաղթեցինք, մինչև հիմա զարմանում եմ:

Շատ բան կա, որ հիմա տեսնում՝ զարմանում եմ, այն ժամանակ ոչ մի տեղ չէիք տեսնի, որ զինվորը հրամանատարին ասեր, այս բանը չեմ անի, կամ հրամանը չեմ կատարի: Պատերազմ էր, իրավիճակը երբեմն անվերահսկելի, բայց ներքին կոնֆլիկտ հազարից մեկ էր լինում: Հիմա խաղաղ պայմաններում զինվորը վերադասին հակադարձում է, հրամանը չի կատարում, կամ զինվորն է զինվորին նեղացնում: Մեկ-մեկ, երբ լուրեով լսում եմ նման բաներ, տխրում եմ, բարկանում, մենք եղբայրներ էինք, զինվորը զինվորի եղբայրն է: Հիմա ինչ-որ բան սխալ է, փոխվել է:

Իմ բոլոր մարտական ընկերները այն ժամանակ և հիմա էլ իմ եղբայրներն են, ինձ մինչև հիմա կոմսոմոլի Գրիշա են ասում:

Հիշողություններ ռազմադաշտից. Վրացի Գիվին բոլորին խնդրեց, որ հայկական դիվիզիայում մնա

Մի հետաքրքիր դեպք հիշեցի մեր Գիվիի մասին: Դե գիտեք, որ մեր դիվիզիայում հիմնականում հայեր էին, շատ քիչ վրացիներ կային: Հրաման եղավ, որ մեր դիվիզիայի վրացիներն անցնեն ուրիշ դիվիզիա: Գիվին էնքան խնդրեց-աղաչեց, էնքան «լեզու թափեց», որ իրեն մեզ մոտից չտանեն: Հետո ասում էինք՝ այ տղա, ինչի ձերոնց հետ չգնացիր, ասում էր՝ տղերք, ես հայերի կողքից տեղ չեմ գնա, ուրիշ դիվիզիայում ես վաղուց զոհված կլինեի, ինչ էլ լինի ես հայերի դիվիզիայից չեմ գնա:

Մի բան էլ կա պատերազմի հետ կապված, որ ինձ միշտ զարամացրել է: Ուրիշ ժամանակ մի փոքր քամուց հիվանդանում էինք, օրերով բուժվում: Այդ երեք տարիներին, որ ես պատերազմի դաշտում եմ եղել, բոլոր ձմեռները սաստիկ էին, անտանելի ցուրտ ու ընդհանարապես այդ տարիներին ձմեռներն առանձնակի դաժան էին, զարմանալի բան՝ մենք ոչ հիվանադանում էինք, ոչ հազում, ցրտից կարկամում էինք, բայց շարունակում էինք կռվել: Մեկ-մեկ մեկի ջերմությունն էր բարձրանում, մի երկու օր «տիրություն» էինք անում, մինչև անցներ ու վերջ: Այդքան ժամանակ ես մի անգամ չեմ հիվանադացել:

Դիվիզիայի հրամանատար, գեներալ-մայոր Նվեր Սաֆարյանի մասին. Հային նվիրված հայ էր

Հրաշալի մարդ էր, հային նվիրված հայ: Հասարակ ու ազնիվ մարդ էր: Սաֆարյանը փոքրամարմին էր, հաճախ երկար բաճկոն էր հագնում: Շատ ժամանակ զինվորների զգոնությունը ստուգելու համար գաղտնի շրջում էր զորքի մեջ՝ գլխարկով, զինվորի նման հագնված, որ ուշադրություն չգրավի: Դանիելյան ազգանունով մի ընկեր ունեինք, հումորով տղա էր, մի քիչ էլ տաքարյուն, միշտ ինչ-որ տարօրինակ պատմությունների մեջ էր ընկնում: Մի անգամ երեկոյան Սաֆարյանը մեր Դանիելյանին բռնում է ինչ-որ բան քանդելուց, չեմ էլ հիշում, թե ինչ էր անցել Դանիելյանի մտքով, հետևից մոտենում է հարցնում, թե ինչ ես անում, սա էլ առանց շրջվելու պատասխանում է, թե՝ «քեզ ինչ, գնա, թող գործս անեմ», Սաֆարյանը ծիծաղում է, սա շրջվում է ու ինքն էլ է սկսում ծիծաղել, եկանք, տեսանք երկուսով ծիծաղում են:

Ուժեղ մարդ էր, աննկարագրելի համառ: Ամեն մի թիզ հողի համար «քյալլա» էր տալիս մինչև վերջ: Սաֆարյանի տեղը ուրիշը լիներ մի 5 անգամ հերոսի կոչում կտային:

Մահվան եզրին. Արկը պայթեց ինձնից մի քանի մետր այն կողմ

1944-ին վիրավորվեցի: Արկը պայթեց ինձնից մի քանի մետր այն կողմ, մնացի հողի տակ ու այլևս ոչինչ չեմ հիշում: Հոսպիտալում տղաները պատմեցին, որ պայթյունից ուշքի գալով փնտրել են տղաներին, հետո հասկացել են, որ ես չկամ, բարեբախտաբար արագ գտել են ինձ ու հանել հողի տակից: Եթե մի քիչ էլ ուշանային, կարող էի զոհվել: Ինձ տեղափոխեցին Թիֆլիս: Լուրջ վնասվածքներ ունեի: Մնացի բուժվելու: Տղաները շարունակեցին ընթացքն առանց ինձ:

Հաղթանակին սպասելիս. Անհավանական էր թվում ամեն ինչ

Հաղթանակի մասին իմացա հոսպիտալում, ես արդեն ապաքինվում էի: Թիֆլիսում իմացա, որ հաղթել ենք: Անհավանական էր թվում ամեն ինչ: Երևան եկա նույն թվականին՝ 45-ին արդեն այստեղ էի: Մենք մի ամիս հանգստանալու, կազդուրվելու հնարավորություն ունեինք, բայց մի քանի օր հետո աշխատանքի անցա, հետո ամուսնացա, ընտանիք, երեխաներ: Կնոջս հետ Թիֆլիսում էի ծանոթացել, նախքան իմ Երևան գալը, նրանք տեղափոխվեցին Երևան, ես հետո եկա և խնդրեցի նրա ձեռքը:

Պատերազմից հետո. Շահումյանը չպիտի տայինք

Այն մեդալները, որ հիմա տեսնում եք (ցույց է տալիս աթոռը, որի վրա կախած է մեդալներով բաճկոնը-հեղ.), միայն մի մասն է: Սրանք այն մեդալներն են, որոնք պատերազմից հետո եմ ստացել: Այն շնորհակալագրերն ու մեդալները, որ ստացել էի պատերազմի տարիներին, մնացին իմ հայրական տանը՝ Շահումյանում: Ես Արցախում եմ ծնվել, այնտեղ են ապրել իմ ծնողները:

92-ին կորցրեցինք մեր տունը, այստեղ հաստատվելուց հետո, ես ամեն ինչ այնտեղ էի թողել՝ իմ թղթերը, հուշանվերները, մեդալները: 92-ին ամեն ինչ կորցրինք: Շահումյանը տվեցինք թուրքին: Շահումյանը չպիտի տայինք:

Բայց տղաները կեցցեն: Արցախի պատերազմն ու Հայրենականը նման էին: Անհավանական հաղթանակներ էին: Արցախի համար կռված բոլոր տղաները հերոսներ են, բոլորը: